Trong những thập kỷ gần đây vào ngày Tết, người Huế chơi mai không chỉ là nhu cầu làm đẹp cho không gian, mà còn là văn hóa tinh thần, thể hiện nét sinh thái nhân văn truyền thống, chính vì vậy mai vàng Huế đã được lãnh đạo và người dân Huế quan tâm, phát triển.
I. GIỚI THIỆU MAI VÀNG VIỆT NAM
Cây mai vàng có tên khoa học là Ochna integerrima (Lour.) Merr., thuộc họ lão mai (Ochnaceae). Cây gỗ nhỡ cao 3-7m, cành nhánh thưa, dài, mảnh. Lá thưa, thường xanh, mọc cách, màu xanh nhạt, mặt lá bóng. Cụm hoa hình thành chùm nhỏ mọc ở nách lá. Hoa có cuống ngắn. Cánh đài 5 - 10, màu xanh bóng, dày, không che kín nụ, cánh tràng 5-10, màu vàng tươi. Đĩa hoa dày, có khía, nhị nhiều. Bầu có 3-10 múi, mỗi múi một noãn. Quả kép có nhiều hạch nhỏ, không cuống, xếp quanh đế hoa.
Mai vàng Việt Nam có rất nhiều giống/dòng, có từ 5 cánh đến hàng trăm cánh, chia làm nhiều loại. Loại 5 cánh có một số giống mai phổ biến như mai sẻ, mai trâu, mai cánh tròn, mai cánh nhọn…
Mai sẻ là giống có rất nhiều hoa, mỗi hoa có 5 cánh vàng tươi, đường kính hoa ở mức trung bình (khoảng 2cm). Đây là giống mai được nhiều người ưa thích do có ưu điểm là số hoa/cành/cây lớn.
Mai trâu là giống mai vàng 5 cánh, đường kính hoa lớn hơn mai sẻ (khoảng 3,5cm), cánh dày và có màu vàng nghệ tươi. Tuy nhiên, mai trâu có số lượng hoa/cành/cây ít.
Mai cánh tròn có đoá hoa lớn như mai trâu, có màu vàng rực rỡ, hoa có 5 cánh, cánh hoa vừa to vừa tròn, cánh không trơn láng và ngoài rìa cánh lượn sóng.
Khoảng nửa thế kỷ trở lại đây, nhờ vào kết quả lai tạo tự nhiên (do gió, côn trùng…) và nhân tạo của con người (do sự lai tạo, chọn lọc…), nên đã tạo ra rất nhiều loại hoa mới như mai Giảo, mai Huỳnh Tỷ, mai Cửu Long, mai Cúc… Số lượng cánh hoa cũng biến đổi theo từng loại hoa như mai Sa Đéc 9 cánh, mai Mỹ Tho 24 cánh, mai Gò Đen 48 cánh, mai Bến Tre 120 cánh…
Để làm phong phú về hình dáng, các nghệ nhân trồng hoa, chơi hoa cũng đã tạo ra nhiều kiểu dáng mai vàng khác nhau. Một số kiểu điển hình đó là thế “trực quân tử”, thế “tùng lập”, thế “nhân lễ nghĩa trí tín”, thế “mai nữ”, thế “mẫu tử”, thế “bạt phong hồi đầu”, thế “quần thụ tam sơn”, thế “hạc lập”, thế “nhất trụ kình thiên”, thế “thất hiền”, thế “ngũ phúc”…
Có thể nói cây mai vàng là cây cảnh rất phổ biến từ miền Trung trở vào. Mai vàng được trồng rộng rãi trong vườn nhà, làm cây cảnh, trồng chậu, bonsai. Cây mai được người dân sử dụng nhiều nhất vẫn là vào dịp tết Nguyên Đán cổ truyền hàng năm.
Cây hoa mai là biểu tượng của xuân về, hình ảnh hoa mai vàng khoe sắc, đâm chồi nảy lộc với hàm ý mong một năm mới nhiều tài lộc và thịnh vượng. Vì lẽ đó hoa mai vàng luôn được người Việt ưa chuộng
Bên cạnh việc phục vụ nhu cầu giải trí, thưởng thức…cây mai vàng còn mang lại nguồn lợi kinh tế cao cho những người sản xuất kinh doanh. Ở Việt Nam vào dịp Tết Nguyên Đán cây hoa mai vàng được bán với giá trung bình 1 đến 3 triệu đồng/cây, có những cây lên đến hàng trăm triệu đồng.
Những năm gần đây, những cây cảnh đẹp, gắn với truyền thống dân tộc trong đó có cây mai vàng còn góp phần thúc đẩy phát triển du lịch, từ đó đóng góp vào sự nghiệp phát triển kinh tế, xã hội của địa phương.
Xem thêm ý nghĩa hoa mai vàng trong ngày Tết cổ truyền Việt Nam
II. GIỚI THIỆU MAI VÀNG HUẾ
2.1. Một số nét chung về mai vàng Huế
Ở Huế, mai vàng hay còn gọi là Hoàng mai Huế - là loại hoa nổi tiếng không chỉ ở xứ Huế mà còn nổi tiếng với người dân Việt Nam – cây được trồng từ lâu đời ở cung đình, phủ đệ, dinh thự, sân đình, cửa chùa, sân nhà người dân... Tạo nên vẻ đẹp sang trọng, trở thành một biểu tượng sắc xuân của thiên nhiên và con người Huế, gắn liền với đời sống thường nhật của người dân xứ Huế.
Giống mai vàng 5 cánh được trồng lâu đời ở Huế, với xưng danh “mai vàng Huế” như một mặc định cho loài hoa mai có năm cánh với sắc vàng rực rỡ. Loài hoa mai này chỉ sinh trưởng tốt nhất trên vùng đất cố đô Huế và cũng là đặc sản của vùng sông Hương núi Ngự; Mai vàng Huế với những tính trạng đặc trưng khác biệt với các giống mai khác đó là: “có lộc xanh, cành lộc dày (dăm chi); hoa có cuống ngắn; 5 cánh màu vàng đậm, viền lượn sóng, mặt phẳng, các cánh xếp khít nhau; có hương thơm dịu nhẹ”.
Mai vàng Huế có 5 cánh, dáng thanh thoát, hơi ưỡn mình về phía mặt trời. Từng bông hoa nở chụm lại thành từng chùm một điểm xuyết trên nhành mai phảng phất một làn hương dìu dịu rất riêng. Đó chính là “phong thái” của mai đất Huế mà không phải hoa mai ở nơi nào cũng có được.
2.2. Đặc điểm nông sinh học của mai vàng Huế
* Rễ: Hầu hết mai Huế được gieo từ hạt, cây gieo bằng hạt cho bộ rễ khỏe, có một rễ chính và nhiều rễ con. Rễ mai thuộc loại rễ trụ, cứng giòn, có nhiều rễ phụ. Mai có rễ cái khá dài, cây lâu năm rễ cái có những rễ dài > 1m, rễ mai cũng có thể được dùng để tạo dáng/thế bonsai, làm tăng giá trị của cây mai.
* Thân: Thân mai vàng Huế thuộc loại cây bụi gỗ nhỏ, cao 2-7 m, vỏ cây màu nâu vàng, thân gỗ xù xì, nhiều cành nhánh. Thân mai rất cứng nhưng có độ dẻo nên có thể uốn sữa cành nhánh theo ý muốn, do đó mà mai cũng được chọn dùng làm cây bonsai rất có giá trị vì vừa có dáng/thế vừa có hoa đẹp.
Xem thêm mai vàng trồng bao lâu ra hoa và cách chăm sóc mai vàng nở rộ đúng ngày tết
* Lá: Lá mai vàng Huế thuộc loại lá đơn mọc cách, mềm, xanh nhạc bóng, mép có răng cưa nhỏ. Kích thước lá thay đổi theo giống và điều kiện dinh dưỡng. Khi còn non lá mai vàng Huế có màu xanh nõn chuối, khi lá trưởng thường có màu xanh lá cây, (nhiều loại mai khác lộc và lá non có màu nâu đỏ, đây là một trong những tiêu chỉ để phân biệt mai vàng Huế với các loại mai khác). Vào mùa đông lá mai rụng, đến mùa xuân lại đâm chỗi nảy lộc. Nếu để tự nhiên lá mai sẽ rụng vào sát tết Nguyên đán và hoa mai sẽ nở sau tết, do vậy để có hoa nở vào dịp Tết, thì trước đó khoảng 20-30 ngày, người trồng mai phải dùng tay vặt bỏ lá mai.
Nụ, hoa: Nụ/Hoa mai thường mọc ra từ nách lá, đôi khi có thể mọc từ cành, từ thân, mới đầu là một nụ cái to, gọi là nụ cái, có vỏ lụa bọc bên ngoài gọi là vỏ trấu. Khi vỏ lụa bung ra thì xuất hiện một chùm hoa con, có từ một đến mười nụ, (có thể lên tới 20 nụ), sự phát triển của nụ cái khác chậm, nhưng từ lúc nụ cái bung vỏ lụa, thành chùm hoa, thì chùm hoa này tăng trưởng rất nhanh, khoảng sau 7-10 ngày là hoa nở.
Hoa mai vàng Huế, có cuống ngắn; mỗi hoa có 5 cánh màu vàng đậm (vàng hoàng bào), viền cánh hoa lượn sóng, hoa dạng mặt phẳng, các cánh xếp tương đối khít nhau, không có khe hở giữa các cánh hoa, hoặc có khe hở nhỏ; có hương thơm dịu nhẹ ( đây cũng là những đặc tính để phân biệt với những giống mai khác).
Tìm hiểu về các loại phân bón mai vàng trước trong và sau tết
Hoa mai Huế là hoa lưỡng tính, do vậy có thể tự thụ, hoặc giao phấn, trong quá trình giao phấn nhờ côn trùng, gió, các hạt sinh ra sẽ là sự lai tạo của nhiều dòng/giống mai với nhau, do vậy mà khi nhân giống mai từ hạt, nếu không có biện pháp cách ly thì sẽ hạt mai đa phần là hạt lai, từ đó sẽ ra rất nhiểu các con lai, có biến thể khác nhau, điều này giải thích vì sao hiện nay ở Huế ngoài giống mai vàng Huế, mang đặc trưng cho mai Huế, còn có rất nhiều các biến chủng khác nhau, có những đặc tính khác với bố mẹ ban đầu, do vậy muốn bảo tổn được giống mai vàng Huế cổ phải có các biện pháp chọn cây mẹ thuần chủng, rồi cách ly, bao phấn để chúng tự thụ mới ra thế hệ cây con thuần chủng,
* Hạt: Hoa nào thụ phấn thì sẽ tạo quả và kết thành hạt. Mỗi quả mai có 1 hat, khi quả còn non có màu xanh, sau chuyển sang nâu, đỏ. Hạt có nhiều hạch nhỏ, hạt nhỏ màu xanh không cuống xếp quanh đế hoa, hạt khi chín chuyển sang màu đen, hạt dễ nảy mầm, tỷ lệ nảy mầm có thể lên tới 90%